Mae’r map a welwch chi yma yn seiliedig ar fap y degwm ar gyfer plwyfi Llanllyr ac mae’n rhoi syniad da i ni ynglyn â lle oedd y tai, ffermydd a chaeau ar ddechrau teyrnasiad y Frenhines Fictoria.

Sylwch fod rhan o’r gymuned sy’n ymestyn o’r eglwys tua’r Gogledd yn dir comin agored, ac mai dim ond llwybr yw’r ffordd sy’n mynd i’r Gogledd i Lanfihangel Helygan a Chaerfagu. Yn debyg iawn hefyd mae’r ardal sydd i’r De o’r map hefyd yn dir comin agored.

Bythynnod bychain gyda chaeau bychain neu erddi sydd ar y tir comin yma, fel ynysoedd yn y caeau. Mae Cagebrook a Sunnybank yn ddau o’r rhain.

Roedd traddodiad ar draws Canolbarth Cymru yn nodi, pe bai rhywun yn adeiladu ty ar dir comin dros nos ac â than yn llosgi yno erbyn y bore roeddynt yn gallu ei hawlio yn eiddo i’w hunain.

Yr enw a roddwyd ar y tai yma oedd Tai un nos. Yn fwy na thebyg doedd yna ddim cyfraith oedd yn caniatáu hyn, ond roedd angen gweithwyr ar ffermwyr lleol a thirfeddianwyr i weithio ar y tir ac felly roeddynt yn dueddol o droi llygad ddall a’i anwybyddu.
.