O dan fynyddoedd gwyntog gogledd orllewin sir Frycheiniog mae gwythiennau o fwnau, yn enwedig plwm. Am gyfnod yn hwyr yn y 18fed ganrif ac yn gynnar yn y 19eg ganrif byddai dynion yn gweithio o dan y ddaear mewn siafftau a thwnneli er mwyn cyrraedd y mwnau. Er bod y pyllau hyn ar raddfa fach, roeddynt yn bwysig i’r ardal yn ystod blynyddoedd cynharaf teyrnasiad Fictoria.
Mae’r
pwll plwm yn Nant-y-brain i’r de orllewin o Abergwesyn yn nodweddiadol o’r
pyllau anhysbys yma. Yn yr 1840au roedd y plwm yn edrych yn addawol iawn,
ac roeddynt yn gobeithio gwneud ffortiwn. Ar adeg y Nadolig yn 1846,
rhoddodd y rheolwr Mr Couch wledd o fustach wedi’i rhostio i’r dynion a
chwe chasgen o gwrw da. Roedd rhai o’r dynion wedi cael profiad yng Nghernyw
ac wedi dod yno yn arbennig i weithio. Roeddynt yn byw mewn llety ar ffermydd
lleol, neu mewn adeilad cyfagos Pengwaith, oedd yn debyg i farics. Mae’n
rhaid bod byw mewn lle mor anhysbys â hyn yn anodd iawn, ac roedd ymladd
yn gyffredin. Un tro, cafodd un o’r dynion ei ladd ar ôl ffrae! Ni chafwyd
hyd i gymaint o blwm ag yr oeddynt wedi gobeithio, ac roedd cludiant
yn anodd ac yn ddrud yn yr ardal yma. Bu’r pwll yn ceisio llwyddo am nifer
o flynyddoedd, ond yn y diwedd caeodd yn 1876.
Mae’r
map uchod yn dangos dau o’r pyllau lleol ac yn rhoi syniad inni o’r tirlun
mynyddig o’u cwmpas. Roedd y pwll yn Cefn Coch
yn cynhyrchu plwm a chopr. Roedd pyllau
hefyd yn Nant Gyrnant, Cynnant Fach, ac i’r gogledd dwyrain dros y mynyddoedd,
roedd 3 pwll yng nghwm anhysbys Rhiwnant
ym mhlwyf Llanwrthwl 