Wrth i faint y plwm oedd yn cael ei gynhyrchu yng Ngweithfeydd Y Fan gynyddu ar ôl dod o hyd i wythïen newydd yn 1865, tyfodd cymuned hollol newydd o amgylch y gweithfeydd. Gan fod angen mwy a mwy o weithwyr yn y gweithfeydd plwm, adeiladwyd pentref newydd gydag ysgol a chapeli eu hunain.

Roedd rhai o’r gweithwyr yn gweithio mewn gweithfeydd llai llewyrchus oedd yn yr ardal ac roedd eraill yn cael eu denu i’r gwaith newydd cyfoethog o fannau eraill o Gymru. Nid oedd rheolwr Gweithfeydd Y Fan yn fodlon i bobl yfed ac roedd yn ddyn crefyddol iawn, felly roedd dau gapel, ond dim un ty^ tafarn yn y pentref newydd ! Agorwyd tafarn o’r enw Van Vaults yn Llanidloes yn 1877 ar gyfer gweithwyr sychedig, ond roedd yn rhaid iddynt aros am hir cyn cael rhywbeth i’w yfed!

Roedd yna gymuned fywiog yno am flynyddoedd lawer, ond nid oedd Gwaith y Fan yn gwneud cystal tua diwedd teyrnasiad y Frenhines Fictoria. Roedd metalau rhatach yn cael eu hallforio o wledydd eraill wrth i systemau cludiant wella, a symudodd llawer gyda’u teuluoedd i dde Cymru i weithio yn y pyllau glo.

Caewyd ac agorwyd y gweithfeydd ar adegau gwahanol, ond erbyn 1910 roedd y gwaith ar un adeg yn waith plwm mwyaf Prydain yn dechrau methu a chaewyd y gwaith yn gyfan gwbl yn 1921. Wrth i’r swyddi ddiflannu symudodd llawer o’r pentref, a gwag oedd llawer o’r adeiladau. Mae hanes tebyg iawn i waith plwm enwog sydd ymhellach i ffwrdd o Lanidloes...

Y gwaith plwm gyda’r olwyn fawr..
.