Yr anifeiliaid mwyaf gwerthfawr yn yr orymdaith hir o ddynion, cwn, a da byw oedd y gwartheg bach duon Cymreig. Brîd hynafol cynhenid oedd hwn, ac roeddynt yn anifeiliaid cryf iawn oedd yn gallu byw ar dir pori gwael yn yr ucheldiroedd. Ar ôl cyrraedd Lloegr, byddent yn codi pwysau’n gyflym iawn ar y tir gwell.
Roedd taith y porthmyn o Gymru i Loegr weithiau cymaint â channoedd o filltiroedd, ac yn gallu cymryd hyd at dair wythnos. Roedd yn rhaid iddynt sicrhau bod yr anifeiliaid mewn cyflwr da iawn wrth gyrraedd pen eu taith fel eu bod yn gallu cael pris da yn y farchnad. Byddent yn cerdded yn araf ond yn gyson ar eu taith, a byddent yn cael seibiant yn rheolaidd i orffwys a phori.
Ond roedd gan y porthmyn ffordd arall o gadw eu da byw mewn cyflwr da, a byddai llawer o’r anifeiliaid yn yr orymdaith hir yn gwisgo esgidiau arbennig!

Esgidiau haearn oedd yn mynd ar draed y gwartheg duon Cymreig, yn debyg i hanner pedol, ac roedd darnau bob ochr i’r carn fforchog. Roedd enw arbennig ar yr esgidiau hyn - "cues", ac weithiau roedd yn rhaid rhoi esgidiau newydd ar yr anifeiliaid yn ystod y daith dros dir anwastad iawn, ac yn aml byddai gof yn teithio gyda’r porthmyn. Byddai’r moch yn gwisgo esgidiau bach gwlanog â gwaelod lledr ar bob troed. Daeth y traddodiad anhygoel hwn i ben yn fuan ar ôl i’r rheilffordd gyrraedd rhai ardaloedd yn yr 1860au, ac roedd y da byw yn mynd i’r farchnad yn gyflym mewn wagenni ar y rheilffordd. Roedd rhai pobl yn dal i ddefnyddio llwybrau’r porthmyn i symud anifeiliaid i farchnadoedd lleol am ychydig o amser, ond erbyn heddiw yr unig atgofion am yr hen lwybrau hyn yw enwau’r tafarndai a’r caeau.

.